Fiilde Çatı Nedir?
Fiilde çatı, yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisine göre şekillenen bir dil bilgisi özelliğidir. Sadece yüklemi fiil olan cümlelerde çatı özelliği aranabilir. Yüklemi isim olan cümlelerde çatı özelliği aranmaz.
Fiilde Çatı Özellikleri
Çatı Özelliği Aranma Koşulları
- Yüklem Fiil Olmalı: Sadece fiil yüklemli cümlelerde çatı özelliği aranır.
- İsim Yüklemli Cümleler: Yüklemi isim olan cümlelerde çatı özelliği aranmaz.
- Özne-Nesne İlişkisi: Yüklemin özne ve nesne ile kurduğu ilişki çatıyı belirler.
- İki Ana Grup: Öznesine göre ve nesnesine göre çatılar olmak üzere ikiye ayrılır.
1. Çatı Tanımı ve Örnekler
Fiilde çatı, yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisini inceleyen dil bilgisi konusudur. Bu konuda yüklemin fiil olup olmadığına dikkat etmek gerekir.
Çatı Özelliği Aranmayan Cümleler:
En güzel şey, mutlu olmaktı.
Çatı özelliği aranmaz çünkü yüklemi isimdir (olmak)
Bu işi yapmak zordu.
Çatı özelliği aranmaz çünkü yüklemi isimdir (zordu)
Çatı Özelliği Aranan Cümleler:
Ödevlerini hiç ertelemedi.
Çatı özelliği aranır çünkü yüklemi fiildir (ertelemedi)
Akşam geç saatte eve döndüm.
Çatı özelliği aranır çünkü yüklemi fiildir (döndüm)
2. Öznesine Göre Çatılar
Öznesine göre çatılar, yüklemin özne ile olan ilişkisini inceler. Bu grupta etken ve edilgen olmak üzere iki çatı türü bulunur.
3. Etken Fiil
Gerçek özne alabilen tüm fiiller etken çatılıdır. Öznenin açık veya gizli olması fark etmez çünkü işi yapan bellidir.
Etken Fiil Özellikleri:
- Gerçek Özne: İşi yapan kişi veya varlık bellidir
- Açık veya Gizli: Öznenin cümlede görünür olup olmaması önemli değildir
- İşi Yapan Belli: Kimin yaptığı açıkça belli olmalıdır
- En Yaygın Çatı: Türkçede en çok kullanılan çatı türüdür
Örnekler:
Ali defterini yazdı.
Etkendir çünkü işi yapan bellidir (Ali)
Geçen hafta harika bir konser dinledim.
Etkendir çünkü işi yapan bellidir (ben – gizli özne)
Çocuklar oyunu coşkuyla oynadı.
Etkendir çünkü işi yapan bellidir (çocuklar)
Ayşe, bu habere çok sevindi.
Etkendir çünkü gerçek özne aldığı için (-n eki olsa bile)
⚠️ Önemli Uyarı
Yükleminde “-l” ve “-n” bulunduran her sözcük edilgen olmaz. Gerçek özne alan fiiller etken çatılıdır.
Örnek: “İşe gitmek için hazırlandı.” → Etken (gerçek özne: o)
4. Edilgen Fiil
Sözde özne alabilen tüm fiiller edilgen çatılıdır. Yüklemde mutlaka “-l” veya “-n” seslerinden birinin bulunması gerekir. Edilgen çatılı fiillerde işi yapan belli değildir.
Edilgen Fiil Özellikleri:
- Sözde Özne: İşten etkilenen öge özne görevi üstlenir
- -l veya -n Eki: Yüklemde mutlaka bu eklerden biri bulunmalıdır
- İşi Yapan Belli Değil: Kimin yaptığı açıkça belli olmaz
- Nesne Bulunmaz: Edilgen çatılı fiillerde nesne bulunmaz
Örnekler:
Ali’nin ödevi yazıldı.
Edilgendir. Ödev, kim tarafından yazıldı? -Belli değil.
Kurallara uymadığı için uyarıldı.
Edilgendir. Kim tarafından uyarıldı? -Belli değil.
Oda düzenlendi.
Edilgendir. Oda birileri tarafından düzenlendi.
Yolcular götürüldü.
Edilgendir. Yolcular birileri tarafından götürüldü.
⚠️ Edilgen Çatı Testi
Yüklemden önce “birileri tarafından” sözcük grubunu getirdiğimizde cümle anlamlı oluyorsa o cümle edilgen çatıya sahiptir.
Oda düzenlendi. → Edilgen
Oda birileri tarafından düzenlendi. ✓ Anlamlı
⚠️ Doğal Olaylar Uyarısı
Zaman içerisinde gerçekleşen doğal olaylar ile tabiat olaylarının bulunduğu cümlelerde, yüklemde “-l, -n” ekleri olsa bile, özne gerçek kabul edilir. Bu tür cümleler etken çatılı olarak değerlendirilir.
Depremde sarsıntıya dayanamayan binalar çöktü. → Etken
Doğal olay olduğu için etken çatılıdır
Otobüsümüz engebeli yolda sallanıyordu. → Etken
Doğal olay olduğu için etken çatılıdır
5. Nesnesine Göre Çatılar
Nesnesine göre çatılar, yüklemin nesne ile olan ilişkisini inceler. Bu grupta geçişli ve geçişsiz olmak üzere iki çatı türü bulunur.
6. Geçişli Fiil
Nesne alan ya da alabilecek durumda olan tüm fiiller geçişlidir. Geçişli fiillerde iş, başka bir varlığa yönelir.
Geçişli Fiil Özellikleri:
- Nesne Alabilir: Belirtili veya belirtisiz nesne alabilir
- Nesne Alabilecek Durumda: Cümlede nesne olmasa bile alabilir
- İş Başka Varlığa Yönelir: Eylem bir nesneyi etkiler
- Test Yöntemi: “Neyi, kimi, ne” sorularına cevap verir
Örnekler:
Annem bulaşıkları yıkıyor.
Geçişlidir. Annem neyi yıkıyor? -Bulaşıkları (Belirtili nesne)
Can kitap okuyor.
Geçişlidir. Can ne okuyor? -Kitap (Belirtisiz nesne)
Seni anlıyorum.
Geçişlidir. Kimi anlıyorum? -Seni (Belirtili nesne)
Bugün lezzetli pasta yaptı.
Nesne yok ama yapabilecek durumda. Bu sebeple geçişlidir
⚠️ Geçişlilik Testi
Tek başına bir fiil verilip geçişlilik durumu sorulduğunda, fiilin başına “onu” sözcüğünü getiririz. Anlamlı oluyorsa geçişli, olmuyorsa geçişsizdir.
(Onu) Yazdı. → Geçişli
Anlamlı olduğu için geçişlidir
(Onu) Çizdi. → Geçişli
Anlamlı olduğu için geçişlidir
7. Geçişsiz Fiil
Nesne almayan/alamayan tüm fiiller geçişsizdir. Geçişsiz fiillerde iş, öznenin kendisinde kalır.
Geçişsiz Fiil Özellikleri:
- Nesne Alamaz: Hiçbir şekilde nesne alamaz
- İş Öznenin Kendisinde Kalır: Eylem sadece özneyi etkiler
- Test Yöntemi: “Neyi, kimi, ne” sorularına cevap vermez
- Yaygın Fiil Türü: Türkçede çok kullanılan fiil türüdür
Örnekler:
Sonunda işlerim bitti.
Geçişsiz çünkü nesne alamıyor
Yarım saat kadar oturduk.
Geçişsiz çünkü nesne alamıyor
(Onu) Koştu. → Geçişsiz
Anlamsız olduğu için geçişsizdir
(Onu) Uyudu. → Geçişsiz
Anlamsız olduğu için geçişsizdir
⚠️ Önemli Uyarı
Bazı fiillerin geçişli olup olmadıkları kullanıldıkları cümleye göre farklılık gösterebilir.
Yüzüne güneş kremi sürdü. → Geçişli
Nesne alabildiği için geçişlidir
Yolculuk iki saat sürdü. → Geçişsiz
Nesne alamadığı için geçişsizdir
⚠️ -t, -r, -tır Ekleri Kuralı
“-t, -r, -tır” ekleri, geçişsiz bir fiile geldiğinde o fiili geçişli hâle dönüştürür. Aynı ekler, geçişli bir fiile getirildiğinde o fiilin geçişlilik derecesi artar.
Ağladı. → Geçişsiz
Geçişsiz fiil
Ağlattı. → Geçişli
“-t” eki ile geçişli hale geldi
Kızardı. → Geçişsiz
Geçişsiz fiil
Kızarttı. → Geçişli
“-t” eki ile geçişli hale geldi
Fiilde Çatı – Özet
Fiilde Çatı Konuları Özet Tablosu:
| Çatı Türü | Açıklama | Özellikler |
|---|---|---|
| Etken Fiil | Gerçek özne alabilen fiiller | İşi yapan bellidir, açık veya gizli özne |
| Edilgen Fiil | Sözde özne alabilen fiiller | -l veya -n eki, işi yapan belli değil |
| Geçişli Fiil | Nesne alan veya alabilecek fiiller | Neyi, kimi, ne sorularına cevap verir |
| Geçişsiz Fiil | Nesne almayan fiiller | İş öznenin kendisinde kalır |
Konuyu Test Et
Fiilde çatı konusunu öğrendin! Şimdi bilgilerini test etmek için aşağıdaki butona tıklayarak teste geçebilirsin.