Tanım
Cümlenin ögeleri, bir cümleyi oluşturan ve her birinin belirli bir görevi olan sözcük veya sözcük gruplarıdır. Türkçede cümle ögeleri, temel ögeler ve yardımcı ögeler olmak üzere iki ana gruba ayrılır.
Cümlenin Ögeleri İle İlgili Önemli Uyarılar
⚠️ YÖNTEM Kuralı
Cümlenin ögeleri bulunurken ‘YÖNTEM’ kuralı uygulanmalıdır. Yani bir cümlede sırasıyla:
- Yüklem
- Özne
- Nesne
- Tümleçler
bulunmalıdır.
⚠️ Soru Sorma Kuralı
Cümlenin ögeleri bulunurken sorular kesinlikle yükleme sorulmalıdır ve “neyin, kimin” sorularının hiçbir ögeyi buldurmadığı unutulmamalıdır.
Temel Ögeler
Türkçede temel ögeler yüklem ve özne olmak üzere ikiye ayrılır. Bu ögeler olmadan cümle tamamlanmaz.
1. Yüklem
Cümlede anlatılan iş, olay, duygu, düşünce ya da yargıyı içeren temel öğeye “yüklem” denir. Yüklemler kip, şahıs ve ek fiille çekimlenmiş ögelerdir.
⚠️ Yüklem Hakkında Önemli Uyarılar
- Soru Sorulamaz: Yüklemi bulmak için sorulabilecek herhangi bir soru yoktur. Çünkü yüklem bir cümlede soru sorulan kısımdır.
- Zorunluluk: Yüklemi olmadan hiçbir cümle tam bir yargı bildirmez ve eksik kalır.
- Çok Sözcüklü Olabilir: Yüklem dahil tüm ögeler bir sözcükten oluşabileceği gibi birden çok sözcükten de meydana gelebilir.
- Konum: Yüklem her zaman cümlenin sonunda olmayabilir. (Devrik cümleler kurallı cümle haline getirilmelidir.)
- Çekimlenme: Yüklem, fiil kökü ise kip ve şahıs ekleriyle; isimse ek fiille çekimlenerek yüklem olmuştur.
Örnekler:
Serkan, bugün Giresun’dan bize gelecekmiş.
Yüklem: “gelecekmiş” (fiil kökü + kip eki + şahıs eki)
Ali, akıllı zeki ve çok başarılı bir öğrencidir.
Yüklem: “akıllı zeki ve çok başarılı bir öğrencidir” (sıfat tamlaması + ek fiil)
Onu bulana kadar akla karayı seçtik.
Yüklem: “seçtik” (deyimden oluşmuş birleşik fiil)
Kadın, çocuğunu çok merak ediyordu.
Yüklem: “merak ediyordu” (birleşik fiil)
Ondan alacağım para ceketin cebindeymiş.
Yüklem: “cebindeymiş” (isim tamlaması + ek fiil)
Gülmezdi yüzüm sen gelmeseydin.
Yüklem: “gülmezdi” (devrik cümle – kurallı hali: “Sen gelmeseydin yüzüm gülmezdi.”)
2. Özne
Bir cümlede işi yapan öge özne olarak adlandırılır. Özne, yükleme sorulan “kim ve ne?” ya da “olan ne, yapan kim?” gibi sorulara cevap verir.
Örnekler:
Ali, düşünceli, samimi, iyi bir arkadaştır.
Özne: “Ali” (Kim arkadaştır? – Ali)
Portakal, çok faydalı bir meyvedir.
Özne: “Portakal” (Ne faydalıdır? – Portakal)
Arkadaşımın en sevdiği şortu kayboldu.
Özne: “Arkadaşımın en sevdiği şortu” (Ne kayboldu? – Arkadaşımın en sevdiği şortu – tamlamadan oluşmuş)
Masanın örtüsü bozulmuş.
Özne: “Masanın örtüsü” (Ne bozulmuş? – Masanın örtüsü – tamlamadan oluşmuş)
Türkiye’nin en güzel şehri İstanbul.
Özne: “Türkiye’nin en güzel şehri” (Ne İstanbul? – Türkiye’nin en güzel şehri – tamlamadan oluşmuş)
Özne Türleri
Özne, gerçek, sözde ve örtülü özne olmak üzere üçe ayrılır.
1) Gerçek Özne
Gerçek özne bir cümlede bizzat işi yapandır. Gizli özne de gerçek öznedir. Gizli özneli cümlelerde işi yapan kişinin belli olmasına karşın özne, cümleye yazılmamıştır.
Örnekler:
Ali, soruları hızlıca çözerek öğretmenine teslim etti.
Çözen kim? – Ali (gerçek özne)
O kadar anlatmama rağmen beni anlamadı.
Anlamayan kim? – O (gizli özne – gerçek özne)
Etraflarına usulca bakınıp burayı hemen terk ettiler.
Terk eden kim? – Onlar (gizli özne – gerçek özne)
Her sözü doğru çıkan bu adam, yine yanılmadı.
Kim yanılmadı? – Her sözü doğru çıkan bu adam (gerçek özne)
2) Sözde Özne
Yapılan işin kim tarafından yapıldığı belli olmayan cümlelerde işten etkilenen öge özne göreviyle kullanılırsa bu tür öznelere sözde özne denir.
Örnekler:
Sorular birer birer çözüldü.
Çözülen ne? – Sorular (sözde özne)
Çözen kim? – İşi yapan belli değil.
Okullar yine tatil edildi.
Tatil eden kim? – Belli değil.
Sınavı kazananlar açıklandı.
Sınavı açıklayan kim? – Belli değil.
Bahçedeki ağaçlar budandı.
Budayan kim? – Belli değil.
3) Örtülü Özne
Bazı cümlelerde eylemi yapan bulunmasına karşın, bunlar aldıkları bazı ekler (-ca, -ce) ya da birlikte kullanıldıkları bazı sözcükler (nedeniyle, etkisiyle, tarafından) nedeniyle cümlede gerçek özne değil zarf tümleci görevi üstlenir.
Örnekler:
Yağmurdan her yerim ıslandı.
“Yağmurdan” – zarf tümleci (neden ıslandı?)
Hediyeler belediyemizce dağıtılacak.
“belediyemizce” – zarf tümleci (kim tarafından?)
Kar nedeniyle yollar kapandı.
“Kar nedeniyle” – zarf tümleci (neden kapandı?)
Yardımcı Ögeler
Cümlenin anlamını tamamlayan ve temel ögeler dışında kalan ögelerdir. Nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci olmak üzere üçe ayrılır.
1) Nesne
Bir cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir. İkiye ayrılır.
A) Belirtili Nesne
Bir cümlede yükleme sorulan “neyi, kimi” sorularına cevap veren ögedir. Belirtili nesne, “-i, -ı, -u, -ü” hal eklerini alır.
Örnekler:
Annem beni çok seviyor.
Kimi seviyor? – beni (belirtili nesne)
Ali, sınıfı temizledi.
Neyi temizledi? – sınıfı (belirtili nesne)
Hatay’ın sıcağını çekemez oldum.
Neyi çekemez oldum? – Hatay’ın sıcağını (belirtili nesne)
Arkadaşımın mavi gözlü kardeşini gördüm.
Kimi gördüm? – Arkadaşımın mavi gözlü kardeşini (belirtili nesne)
B) Belirtisiz Nesne
Cümlede özneyi bulduktan sonra yükleme sorulan “ne” sorusuna cevap verir. Belirtisiz nesne, hal eki almaz.
Örnekler:
Adam, çuval taşıyordu.
Adam ne taşıyordu? – çuval (belirtisiz nesne)
Hayatımda ilk defa bir aslan gördüm.
Ben ne gördüm? – bir aslan (belirtisiz nesne)
Biriktirdiği parasıyla güzel bir araba aldı.
O ne aldı? – güzel bir araba (belirtisiz nesne)
Ali kendine yeni bir telefon aldı.
Ali ne aldı? – yeni bir telefon (belirtisiz nesne)
Nesne Türlerini Ayırt Etme:
- Belirtili Nesne: “-i, -ı, -u, -ü” hal eki alır, “neyi? kimi?” sorularına cevap verir
- Belirtisiz Nesne: Hal eki almaz, “ne?” sorusuna cevap verir
2) Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç)
“-e, -de, -den” eklerini alarak cümlenin, dolayısıyla yüklemin anlamını, “fiilin, çıkma (uzaklaşma), bulunma ve yönelme (yaklaşma) bakımlarından ilgili olduğu yer” yönünden tamamlayan öğedir.
Yer Tamlayıcısı Soruları:
- KİMe, NEYe, NEREYe (yönelme)
- KİMde, NEYde, NEREde (bulunma)
- KİMden, NEYden, NEREden (çıkma)
Not: Dolaylı tümleç olan sözcükte de “-e, -de, -den” ekleri bulunmalıdır. (“-e” cümlede “-a” ya dönüşebilir.)
Örnekler:
Kalemim sınıfta kaldı.
Nerede kaldı? – sınıfta (yer tamlayıcısı)
Yarın beraber pikniğe gideceğiz.
Nereye gideceğiz? – pikniğe (yer tamlayıcısı)
Konak, çamurlu ve bozuk bir yolun sağında kurulmuştu.
Nerede kurulmuştu? – çamurlu ve bozuk bir yolun sağında (yer tamlayıcısı)
Annesinin doğum gününde kendisine aldığı bisikletten düştü.
Nereden düştü? – bisikletten (yer tamlayıcısı)
Bu olayları sana anlatamadım.
Kime anlatamadım? – sana (yer tamlayıcısı)
⚠️ Önemli Uyarı
Yön bildiren sözcükler “-e, -de, -den” eki alırsa dolaylı tümleç, almazsa zarf olurlar.
Örnekler:
Çocuk hızla aşağı indi.
“aşağı” – zarf tümleci (Nereye sorusuna cevap verdiği halde “-e, -de, -den” eklerini almadığı için)
Çocuk hızla aşağıya indi.
“aşağıya” – yer tamlayıcısı (Nereye sorusuna cevap verdiği ve “-e” eki aldığı için)
Onu görünce içeri kaçtı.
“içeri” – zarf tümleci (Nereye sorusuna cevap verdiği halde “-e, -de, -den” eklerini almadığı için)
Onu görünce içeriye kaçtı.
“içeriye” – yer tamlayıcısı (Nereye sorusuna cevap verdiği ve “-e” eki aldığı için)
3) Zarf Tümleci (Belirteç)
Yüklemin anlamını zaman, durum, yön, miktar, tarz, vasıta, şart, sebep, birliktelik yönlerinden tamamlayan kelimeler ve kelime gruplarıdır.
Zarf Tümleci Soruları:
Zarf tümlecini bulmak için yükleme şu sorular sorulur:
- Ne zaman? (zaman)
- Nasıl? (durum, tarz)
- Niçin, niye, neden? (sebep)
- Ne kadar? (miktar)
- Ne şekilde? (tarz)
- Ne ile? (vasıta)
- Ne için? (amaç)
- Kiminle, kimin için? (birliktelik)
Örnekler:
Annem etleri güzelce parçaladı.
Nasıl parçaladı? – güzelce (zarf tümleci – durum)
Beni ağlattığı için gözlerim şişti.
Niçin şişti? – beni ağlattığı için (zarf tümleci – sebep)
Anlatılanları sessizce dinledik.
Nasıl dinledik? – sessizce (zarf tümleci – durum)
Yaralı hastaneye ambulansla götürüldü.
Ne ile götürüldü? – ambulansla (zarf tümleci – vasıta)
Seni sevdiği için gitmedi.
Ne için gitmedi? – seni sevdiği için (zarf tümleci – sebep)
Bu araştırmayı arkadaşıyla yapmış.
Kiminle yapmış? – arkadaşıyla (zarf tümleci – birliktelik)
YÖNTEM Kuralı – Özet
Cümlenin Ögelerini Bulma Sırası:
- Yüklem bulunur (soru sorulmaz)
- Özne bulunur (kim? ne? soruları)
- Nesne bulunur (neyi? kimi? ne? soruları)
- Tümleçler bulunur (yer tamlayıcısı ve zarf tümleci)
Önemli: Tüm sorular yükleme sorulmalıdır. “Neyin, kimin” soruları hiçbir ögeyi buldurmaz.
Konuyu Test Et
Cümlenin ögeleri konusunu öğrendin! Şimdi bilgilerini test etmek için aşağıdaki butona tıklayarak teste geçebilirsin.