Tanım
Bir kelimenin cümlede kazandığı anlam, onun nasıl ve nerede kullanıldığına göre değişir. Türkçe’de sözcüklerin anlamları farklı başlıklar altında incelenir. Haydi, bunları sırayla öğrenelim!
1. Gerçek Anlam
Bir kelimenin herkes tarafından bilinen, akla ilk gelen ve sözlükte yer alan temel anlamına gerçek anlam denir.
Örnekler:
Yazın sıcak havalarda dışarı çıkmak çok zor oluyor.
Elindeki bardak masadan yere düştü.
Sabah erken kalkınca hava hâlâ karanlıktı.
Elma ağacında bu yıl bol meyve var.
Çocuk, yumuşak yatağında derin bir uykuya daldı.
Bu örneklerdeki kelimeler, kendi temel anlamlarıyla kullanılmıştır.
2. Mecaz Anlam
Bir kelimenin gerçek anlamından tamamen uzaklaşıp yeni bir anlam kazanmasına mecaz anlam denir.
Örnekler:
Olayı duyunca yüreği sızladı.
Soğuk davranışları herkesi şaşırttı.
Tatlı sözlerle insanları kolayca etkiliyor.
Rakip takımı sahadan sildik derken aslında onları kolayca yendik demek istiyoruz.
Öğretmenin yüzü asıktı, belli ki canı sıkkındı.
Bu örneklerdeki sözcükler gerçek anlamını yitirip farklı bir anlam kazanmıştır.
3. Yan Anlam
Bir kelimenin gerçek anlamına yakın, ama biraz farklı bir anlamda kullanılmasına yan anlam denir. Çoğunlukla canlılara ait kelimelerin cansız varlıklara benzetilmesiyle oluşur.
Örnekler:
Masanın ayağı kırıldığı için devrildi.
Geminin burnu dalgaların arasında kayboldu.
Dağın eteğine yeni evler yapılmış.
Uçağın kanadı arızalanınca pilot acil iniş yaptı.
Buradaki “ayak, burun, etek, kanat” kelimeleri gerçek anlamına benzer ama tam olarak aynı değildir. Bu nedenle yan anlamlıdır.
4. Terim Anlam
Bilim, sanat, spor veya meslek dallarında özel bir kavramı karşılayan kelimelere terim anlamlı sözcükler denir.
Örnekler:
Matematik dersinde üçgenin alanını hesapladık.
Fen dersinde fotosentez konusunu öğrendik.
Futbol maçında kaleci penaltıyı kurtardı.
Türkçe dersinde fiilleri işliyoruz.
Resim dersinde pastel boya kullandık.
⚠️ Uyarı
Bazı kelimeler birden fazla alanda terim anlam kazanabilir:
“Kök” sözcüğü Türkçede “kelimenin kökü”, Matematikte “sayının kökü”, Biyolojide “bitki kökü” anlamındadır.
5. Çok Anlamlılık
Bir kelimenin zamanla birden fazla anlamda kullanılmasına çok anlamlılık denir.
Örnekler:
Açılmak:
- Yeni bir mağaza açılmış. (faaliyete geçmek)
- Perdeler açıldı, oda aydınlandı. (kapanık durumdan çıkmak)
- Elbisesi birkaç yıkamada açıldı. (rengini kaybetmek)
Sert:
- Sert tahta kolay kırılmaz. (katı, dayanıklı)
- Sert rüzgâr ağaçları salladı. (şiddetli)
- Sert biri gibi görünse de kalbi yumuşaktır. (katı huylu)
6. Çağrışım Yapan Sözcükler
Bazı kelimeler, zihnimizde başka kelimeleri hatırlatır. Bu duruma çağrışım denir.
Örnek:
“Deniz” kelimesi “gemi, kum, tuz, yaz, tatil” gibi kelimeleri çağrıştırabilir.
7. İkileme
Anlamı pekiştirmek ya da güçlendirmek amacıyla aynı veya farklı kelimelerin yan yana kullanılmasına ikileme denir. İkilemeler ayrı yazılır ve aralarına noktalama işareti konulmaz.
Örnek Türleriyle Birlikte:
Aynı kelimenin tekrarı: yavaş yavaş, tatlı tatlı
Eş anlamlı kelimeler: mutlu mesut, akıllı uslu
Zıt anlamlı kelimeler: dost düşman, acı tatlı
Biri anlamsız kelimeler: eski püskü, yırtık pırtık
İki anlamsız kelime: ıvır zıvır, abuk sabuk
Yansıma kelimeler: şırıl şırıl, horul horul
Yakın anlamlı kelimeler: sağ salim, ağrı sızı
8. Pekiştirme
Bir kelimenin anlamını kuvvetlendirmek için ilk hecesine m, p, r, s harflerinden biri getirilerek yapılan sözcüklere pekiştirmeli sözcük denir.
Örnekler:
Pastanın kreması bembeyaz olmuş.
Çocuk simsiyah saçlarıyla dikkat çekti.
Oda sımsıcak olunca herkes rahatladı.
İkileme ya da “mi” ekiyle yapılan pekiştirmeler:
Çiçekleri öyle güzel ki mis gibi kokuyor.
Gittiğimiz yer sakin mi sakindi.
Çocuk meraklı meraklı etrafına bakıyordu.
9. Türkçesi Varken
Türkçemizi doğru ve sade kullanmak için yabancı kökenli kelimeler yerine Türkçe karşılıklarını tercih etmeliyiz.
| Yabancı Sözcük | Türkçesi |
|---|---|
| adisyon | hesap |
| jenerasyon | kuşak |
| departman | bölüm |
| monoton | tekdüze |
| data | veri |
| online | çevrim içi |
| dubleks | iki katlı |
| check-up | genel kontrol |
| periyot | dönem |
| reyting | izlenme oranı |
10. Konu Özeti
- Gerçek anlam: Sözcüğün temel, sözlükteki ilk anlamı.
- Mecaz anlam: Gerçek anlamından uzaklaşıp yeni bir anlam kazanmış kelime.
- Yan anlam: Gerçek anlamına yakın ama farklı bir anlam.
- Terim anlam: Bilim, sanat ya da meslek alanlarına ait özel kelimeler.
- Çok anlamlılık: Bir kelimenin birden fazla anlama gelmesi.
- Çağrışım: Bir kelimenin başka kelimeleri hatırlatması.
- İkileme: Anlamı güçlendiren kelime tekrarları.
- Pekiştirme: Sözcüğün anlamını kuvvetlendiren yapılar.
- Türkçesi varken: Yabancı sözcüklerin yerine Türkçelerini kullanmak.
Konuyu Test Et
Sözcükte anlam konusunu öğrendin! Şimdi bilgilerini test etmek için aşağıdaki butona tıklayarak teste geçebilirsin.