Tanım
Deyim ve atasözleri, dilimizin zenginliğini gösteren kalıplaşmış söz öbekleridir. Deyimler, duygu ve düşünceleri daha etkili anlatmak için kullanılırken; atasözleri, halkın deneyimlerinden süzülüp gelen öğüt verici sözlerdir. Özdeyişler ise ünlü kişilerin söylediği özlü sözlerdir. Bu söz türlerini bilmek, dilimizi daha güzel ve etkili kullanmamızı sağlar.
1. Deyimler
Bir duyguyu, düşünceyi ya da durumu daha etkili ve çarpıcı bir şekilde anlatmak için kullanılan, genellikle gerçek anlamından uzaklaşıp mecaz anlam kazanan kalıplaşmış söz öbekleridir.
Deyimlerin Özellikleri
Anonimdir:
Kim tarafından söylendiği bilinmez, halkın ortak malıdır.
- “Gözden düşmek” deyimini ilk kimin söylediğini bilemeyiz. Artık herkes tarafından kullanılan bir sözdür.
Kalıplaşmış ifadelerdir:
Sözcüklerin yeri değiştirilmez, eş anlamlılarıyla kullanılamaz.
- Doğru: Ayağına taş değmesin.
- Yanlış: Ayağına kaya değmesin.
Durum bildirir, öğüt vermez:
Deyimler genellikle olay ya da duyguları tasvir eder.
- “İçi içine sığmamak” → Çok sevinçli ve heyecanlı olmak.
Mastar hâlindedirler ancak çekimlenebilirler:
- “Üstüne almak” → Mastar hâlinde deyim.
- “Bu sözleri üstüne aldı.” → Çekimlenmiş hâli.
Genellikle söz öbeği şeklindedir:
- “Elini taşın altına koymak”
Az da olsa cümle şeklinde deyimler de vardır:
- “Ne ekersen, onu biçersin.”
Anlamlarına Göre Deyimler
Gerçek anlamlı deyimler:
Sözcükler gerçek anlamıyla kullanılır.
- “Kimsesiz kalmak.”
Mecaz anlamlı deyimler:
En az bir sözcük gerçek anlamının dışında kullanılır.
- “Kulak kabartmak.”
2. Atasözleri
Uzun yılların deneyimlerinden süzülüp gelen, halka mal olmuş, öğüt ve ders veren kalıplaşmış sözlerdir.
Atasözlerinin Özellikleri
Anonimdir:
Söyleyeni belli değildir.
- “Ayağını yorganına göre uzat.”
Kalıplaşmıştır:
Sözcüklerin yeri değiştirilemez, eş anlamlılarla kullanılamaz.
- Doğru: Komşu hakkı, Tanrı hakkı.
- Yanlış: Mahalle sakini hakkı, Allah hakkı.
Cümle hâlindedir ve mutlaka öğüt verir:
- “Taş yerinde ağırdır.”
Bazı atasözleri aynı anlama gelir:
- “Azıcık aşım kaygısız başım.” & “Tok karın açlık bilmez.”
Bazıları zıt anlamlıdır:
- “Komşu komşunun külüne muhtaçtır.” & “Herkes kendi kapısının önünü süpürsün.”
Anlamlarına Göre Atasözleri
Gerçek anlamlı atasözleri:
Sözcüklerin tamamı gerçek anlamında kullanılır.
- “Çalışan demir pas tutmaz.”
Mecaz anlamlı atasözleri:
Sözcüklerden en az biri mecaz anlamda kullanılır.
- “Ne ekersen, onu biçersin.”
Hem gerçek hem mecaz anlamlı atasözleri:
- “Üzüm üzüme baka baka kararır.”
- Gerçek anlam: Üzümler birbirine temas ettikçe kararır.
- Mecaz anlam: İnsanlar birbirinden etkilenerek benzer davranışlar sergiler.
3. Deyimler ve Atasözlerinin Ortak Özellikleri
Deyimler ve atasözleri arasında birçok ortak özellik bulunmaktadır. Bu ortak özellikler, her ikisinin de dilimizin önemli parçaları olduğunu gösterir.
- Anonimdir: Her ikisinin de söyleyeni belli değildir, halkın ortak malıdır.
- Kalıplaşmıştır: Sözcüklerin yeri değiştirilemez, eş anlamlılarla kullanılamaz.
- Kültürel değer taşır: Toplumun değerlerini ve deneyimlerini yansıtır.
- Dil zenginliği sağlar: Konuşma ve yazı dilini zenginleştirir.
- Etkili anlatım: Duygu ve düşünceleri daha güçlü ifade eder.
- Öğretici nitelik: Hayat dersleri ve deneyimler içerir.
- Mecaz kullanımı: Genellikle mecaz anlam taşır.
- Kısa ve özlü: Az sözle çok şey anlatır.
4. Deyimler ve Atasözlerinin Farkları
Deyimler ve atasözleri arasında önemli farklar bulunmaktadır. Bu farkları bilmek, onları doğru şekilde kullanmamızı sağlar.
Deyimler ve Atasözleri Karşılaştırma Tablosu:
| Özellik | Deyimler | Atasözleri |
|---|---|---|
| Amaç | Durum tasviri | Öğüt verme |
| Yapı | Söz öbeği veya cümle | Tam cümle |
| Çekimlenme | Çekimlenebilir | Çekimlenmez |
| Öğüt | Vermez | Verir |
| Kullanım | Günlük konuşmada | Öğüt ve ders vermede |
| Örnek | “Gözden düşmek” | “Ayağını yorganına göre uzat” |
5. Özdeyişler
Bir düşünceyi, duyguyu ya da hayat tecrübesini kısa, özlü ve çarpıcı bir biçimde dile getiren; söyleyeni belli olan sözlerdir.
Özdeyişlerin Özellikleri
Söyleyeni bellidir:
Özdeyişlerin kim tarafından söylendiği bilinir.
Kısa ve özlüdür:
Az sözle çok şey anlatır.
Evrensel değerler taşır:
İnsanlığa dair evrensel gerçekleri ifade eder.
Öğretici niteliktedir:
Hayat dersleri ve deneyimler içerir.
- “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.” (M. Kemal Atatürk)
- “Bilgi paylaşıldıkça çoğalır.” (Bilge Kağan)
Deyim ve Atasözleri – Özet
Söz Türleri Karşılaştırma Tablosu:
| Söz Türü | Söyleyeni | Amaç | Örnek |
|---|---|---|---|
| Deyim | Bilinmez (Anonim) | Durum tasviri | Gözden düşmek |
| Atasözü | Bilinmez (Anonim) | Öğüt verme | Ayağını yorganına göre uzat |
| Özdeyiş | Belli | Düşünce ifade etme | Hayatta en hakiki mürşit ilimdir |
Konuyu Test Et
Deyim ve atasözleri konusunu öğrendin! Şimdi bilgilerini test etmek için aşağıdaki butona tıklayarak teste geçebilirsin.